Τα τελευταία χρόνια, οι λέξεις «ναρκισσιστής» και «τοξικός» έχουν γίνει οι αγαπημένοι χαρακτηρισμοί στα κοινωνικά δίκτυα, στις παρέες και στις αμήχανες συζητήσεις στο γραφείο. «Τον χώρισα γιατί ήταν τοξικός». «Έχω μια συνάδελφο που είναι ναρκισσιστής». «Απομακρύνσου από τους τοξικούς ανθρώπους». Όμως, είναι όλοι αυτοί που περιγράφουμε με αυτούς τους όρους πράγματι ναρκισσιστές ή τοξικοί, ή μήπως πρόκειται για μια νέα κοινωνική τάση υπερδιάγνωσης και εύκολης κατηγοριοποίησης;
Η ψυχολογία του ναρκισσισμού: Υπάρχει όριο;
Η έννοια του ναρκισσισμού δεν είναι νέα. Ο όρος προέρχεται από τον Νάρκισσο, μια μυθική φιγούρα της ελληνικής μυθολογίας, που ερωτεύτηκε τον ίδιο του τον εαυτό. Από επιστημονική σκοπιά, ο ναρκισσισμός είναι μια διαταραχή προσωπικότητας που περιλαμβάνει υπερβολική ανάγκη για θαυμασμό, έλλειψη ενσυναίσθησης και μεγαλειώδη εικόνα εαυτού. Σύμφωνα με το Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5), ο ναρκισσισμός επηρεάζει περίπου το 1% του πληθυσμού.
Όμως, στον σημερινό δημόσιο λόγο, ο όρος χρησιμοποιείται σχεδόν αδιάκριτα. Κάποιος που ανεβάζει συχνά selfies στο Instagram ή μιλάει με αυτοπεποίθηση μπορεί να χαρακτηριστεί «ναρκισσιστής», παρόλο που αυτές οι συμπεριφορές απέχουν παρασάγγας από την κλινική διάγνωση. Η υπερβολική χρήση του όρου δεν βοηθά στη διάκριση μεταξύ μιας φυσιολογικής αγάπης για τον εαυτό και μιας παθολογικής κατάστασης.
Τοξικότητα: Χαρακτηριστικό ή βολική ετικέτα;
Ο όρος «τοξικός άνθρωπος» δεν έχει επιστημονικό υπόβαθρο, αλλά περιγράφει άτομα που δημιουργούν αρνητικό κλίμα στις σχέσεις τους. Πράγματι, οι σχέσεις με άτομα που έχουν χαμηλή ενσυναίσθηση, είναι παθητικά-επιθετικά ή χειριστικά, μπορούν να προκαλέσουν συναισθηματική εξουθένωση.
Ωστόσο, η «τοξικότητα» έχει μετατραπεί σε μια λέξη-κλειδί που χρησιμοποιείται τόσο εύκολα όσο μια emoticon στο WhatsApp. Δεν μας άρεσε η συμπεριφορά κάποιου; Τοξικός. Έχουμε διαφορετική άποψη; Τοξικός. Αυτή η συνεχής ετικετοποίηση δεν αναγνωρίζει τη σύνθετη φύση των ανθρώπινων σχέσεων και αγνοεί την πιθανότητα ότι, ίσως, και εμείς οι ίδιοι να φέρουμε μια μικρή δόση τοξικότητας σε κάποιες στιγμές της ζωής μας.
Η κουλτούρα της υπερδιάγνωσης
Η κουλτούρα της ψυχολογικοποίησης (psychologization) έχει κάνει θραύση. Με τόση πρόσβαση σε πληροφορίες μέσω του διαδικτύου, οι περισσότεροι θεωρούν ότι μπορούν να κάνουν διάγνωση ψυχικών διαταραχών σε φίλους, συντρόφους ή συναδέλφους. Όμως, οι πραγματικές διαγνώσεις είναι περίπλοκες, βασίζονται σε λεπτομερή αξιολόγηση και δεν γίνονται από ένα άρθρο στο TikTok ή το Instagram.
Πολλοί ψυχολόγοι προειδοποιούν ότι αυτή η «μόδα» της υπερδιάγνωσης μπορεί να οδηγήσει σε στιγματισμό και σε απλουστευτικές ερμηνείες ανθρώπινων συμπεριφορών. Όπως σημειώνει ο Δρ. Craig Malkin, συγγραφέας του βιβλίου Rethinking Narcissism, η υπερχρήση του όρου «ναρκισσισμός» μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένη κατανόηση των πραγματικών ναρκισσιστικών διαταραχών, αφήνοντας άτομα που πάσχουν από αυτές χωρίς τη σωστή υποστήριξη.
Κοινωνική τάση ή πραγματικότητα;
Η αύξηση της χρήσης αυτών των όρων ενδεχομένως να αντανακλά τις σύγχρονες κοινωνικές μας συνθήκες. Ζούμε σε μια εποχή που προάγει την αυτοπροβολή, την ατομικότητα και τη συνεχή έκθεση στα κοινωνικά δίκτυα. Είναι πιθανό αυτός ο τρόπος ζωής να ενισχύει κάποια χαρακτηριστικά που συνδέονται με τον ναρκισσισμό ή την «τοξικότητα».
Ωστόσο, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Δεν είναι όλα «ναρκισσισμός» ούτε όλοι οι άνθρωποι «τοξικοί». Όπως επισημαίνει η κοινωνιολόγος Jean Twenge, συγγραφέας του Generation Me, οι αλλαγές στις κοινωνικές δομές και στις αξίες δεν σημαίνουν απαραίτητα ότι γινόμαστε περισσότερο ναρκισσιστές ή τοξικοί, αλλά ότι εκφραζόμαστε διαφορετικά.
Πώς να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα;
Αντί να εστιάζουμε στο να κολλάμε ταμπέλες στους άλλους, είναι πιο ωφέλιμο να δούμε πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε καλύτερες σχέσεις. Η ενσυναίσθηση, η αυτογνωσία και η επικοινωνία είναι κλειδιά για τη διαχείριση των δύσκολων σχέσεων. Αν όντως κάποιος είναι χειριστικός ή κακοποιητικός, η καλύτερη προσέγγιση είναι η θέσπιση ορίων ή και η απομάκρυνση, αν χρειαστεί.
Από την άλλη, η συνεχής ανάγκη μας να κρίνουμε και να κατηγοριοποιούμε τους άλλους λέει κάτι και για εμάς τους ίδιους. Όπως σημειώνει ο ψυχολόγος Carl Rogers, «Η αποδοχή του άλλου ατόμου όπως είναι, χωρίς κριτική, είναι το πρώτο βήμα για μια υγιή σχέση».
Συμπέρασμα
Ναρκισσιστές και τοξικοί: τάση ή πραγματικότητα; Ίσως λίγο και από τα δύο. Η χρήση αυτών των όρων μας βοηθά να περιγράψουμε καταστάσεις που μας προβληματίζουν, αλλά ταυτόχρονα κινδυνεύει να μας απομακρύνει από την πραγματική κατανόηση των ανθρώπων γύρω μας. Ίσως είναι καιρός να σταματήσουμε να εστιάζουμε τόσο έντονα στις ετικέτες και να δώσουμε μεγαλύτερη προσοχή στην ανθρώπινη πολυπλοκότητα. Άλλωστε, δεν είμαστε όλοι λίγο «ναρκισσιστές» μερικές φορές;